Pentas Teater/ Faiza Mardzoeki

‘They call me Nyai Ontosoroh’ is de succesvolle toneelvoorstelling van het Pentas Teater uit Indonesië over  het boek ‘Aarde der mensen’. Indisch 3.0 zag de bewerking van het boek van de verboden Indonesische schrijver Pramoedya Ananta Toer in het Tropentheater in Amsterdam. De boodschap was weinig subtiel, maar wel raak, want ‘Wat heb je aan scholing als je niet leert wat goed en kwaad is?’

De voorstelling ‘Nyai Ontosoroh’ is in 2007 door verschillende theatergroepen in Indonesië met groot succes opgevoerd. Auteur Faiza Mardzoeki heeft voor de Nederlandse versie, deze maand ook te zien op de Tong Tong Fair in Den Haag, het verhaal ingekort en teruggebracht tot de vier centrale karakters. Bovendien zijn filmprojecties toegevoegd die het stuk een eigen dynamiek geven.

Verboden boek
Pramoedya Ananta Toer schreef de vier delen van de romancyclus in de gevangenis, hij zat vast vanwege zijn politieke opvattingen. Het boek ‘Aarde der mensen’ werd in 1981 verboden in Indonesië, hoewel er al snel wereldwijd vertalingen van werden gemaakt die vervolgens ook in Indonesië circuleerden. De tetralogie gaat over het ontwakend Indonesisch nationalisme van rond de eeuwwisseling, tijdens het begin van de laatste episode van de Nederlandse koloniale overheersing. Hoofdpersoon is Minke, een Javaanse jongen van adellijke komaf.

Positie van de vrouw
Het is bijzonder om  Indonesische acteurs het thema van koloniale overheersing van Indonesië door Nederland te zien vertolken. In het Bahasa Indonesia, Engels boventiteld. En dan nog wel in het Tropentheater, een instituut gebouwd met geld uit de voormalige ‘overzeese gebiedsdelen’. Schrijfster Faiza Mardzoeki is activiste in de vrouwenbeweging in Indonesië. De positie van de vrouw is een belangrijk thema in haar werk. Ze nam het personage van Njai Ontosoroh als uitgangspunt voor de toneelbewerking omdat dit haar de kans bood om thema’s als het koloniale tijdperk, man-vrouw verhoudingen en de invloed van afkomst en ras te laten zien door de ogen van één vrouw.

Weinig subtiel
Het is bijna onvermijdelijk in deze beknopte theaterversie dat de thema’s minder subtiel gebracht worden dan in het boek. In de voorstelling wordt het wel heel erg de ‘hardvochtige’ Europeaan versus de ‘arme onderdrukte bevolking’ van Indonesië, met teksten als “De Europese beschaving kent geen schaamte”. De acteurs zijn niet vies van het grote gebaar, soms zijn de teksten wat te uitleggerig, maar toch pakken de vier acteurs je in. Vooral de hoofdrolspeelster Sita Nursanti, die tekent voor de rol van Nyai Ontosoroh, is overtuigend als vrouw die als zestienjarig meisje wordt verkocht als nyai (concubine) aan de Nederlandse zakenman Herman Mellema.

Betere toekomst
Uit de relatie met Mellema worden twee kinderen geboren, Annelies en Robert. Ontosoroh heeft nauwelijks rechten door haar lage status; ze staat niet eens als de moeder van haar kinderen geregistreerd. Ze begrijpt dat onderwijs de sleutel naar een betere toekomst is en leert van de heer Mellema lezen en schrijven. Moeilijkheden ontstaan als uitkomt dat Mellema ook in Nederland een gezin heeft. Hij verlaat Njai Ontosoroh en laat haar verscheurd maar strijdbaar achter met twee kinderen.

Goed en kwaad keurslijf
Het is te zien dat regisseur Wawan Sofwan zich intensief verdiept heeft in het Westerse toneel. De wat stijve, traditionele westerse toneelvorm die hij gebruikt past goed bij stuk. Njai Ontosoroh zit in een keurslijf: ze is als meisje verkocht aan een veel oudere man, maar groeit langzamerhand uit tot  vrouw des huizes en actief meewerkend partner in het bedrijf. Toch wordt ze nooit geaccepteerd in een wereld waarin de hoeveelheid Europees bloed je status bepaalt. Een van de laatste zinnen uit het stuk blijft nagalmen als je na afloop weer in de Amsterdamse avond instapt. “Men wilde me van alles beroven, met de wetten van Europa, zelfs van mijn dochter. Wat heb je aan scholing als je niet leert wat goed en kwaad is?”